Intervistë me ekonomistin Branko Milanoviç
Kapitalizmi është sistemi i vetëm ekonomik që i ka mbijetuar përfundimit të Luftës së Ftohtë. Kjo është teza e ekonomistit Branko Milanoviç të City University of New York, i ftuar sot në Memos. “Capitalism, alone” është titulli i librit të tij të fundit. Çfarë do të thotë që kapitalizmi ka mbetur sistemi i vetëm, unik, ekonomik i planetit, nga Shtetet e Bashkuara në Kinë? Kapitalizmi kundër kapitalizmit është përplasja midis dy regjimeve të të njëjtit sistem, domethënë kapitalizmit. Një përplasje midis Perëndimit dhe Lindjes, midis kapitalizmit “liberal” dhe kapitalizmit “politik”, siç i quan profesori Milanoviç. Sa do të zgjasë hegjemonia vetmitare e kapitalizmit? Ekonomisti serb parashikon afate të gjata, pasi nuk shikon “ndonjë alternativë të qartë”. Ideologjia e neoliberizmit është vënë në krizë nga kraku financiar i 2008, por jo kapitalizmi. Sot nuk ekzistojnë alternativa, si ajo e paraqitur nga Marksi dhe nga socializmi i ‘800. “Kështu, konkludon Branko Milanoviç për Memos, në rast se nuk kemi ndonjë alternativë dhe shohim çka po ndodh sot… hëm, kuptojml se ajo që ndodh sot do të zgjasë ende për shumë kohë”.
Profesor Milanoviç, kur fillon pabarazia të jetë subjekt i analizës ekonomike?
Është një pyetje e mirë, pasi pabarazia në mënyrën tonë e të menduarit (kryesisht një pabarazi midis individësh) është bërë konkretisht një subjekt analize në fundin e shekullit të XIX. Njeriu i parë që e paraqiti në këto terma modernë ishte Vilfredo Pareto. Siç dihet, Pareto ishte inxhinier për nga formimi, thelbësisht një matematicien, i interesuar për fenomenet sociale. E filloi duke vërejtur një rregullshmëri të caktuar kur përdori të dhënat fiskale e shumë qyteteve italiane dhe pjesë të Gjermanisë, përpara bashkimit italian dhe gjerman. Në thelb, ka qenë i pari që e ka studiuar pabarëzinë në mënyrë moderne. Megjithatë, në një mënyrë të ndryshme, ishte tashmë e pranishme tek Adam Smith, David Ricardo dhe tek Marksi. Por kjo pabarazi ishte ajo që sot ne e quajmë “pabarazi funksionale”, që nënkupton pabarazi midis kapitalistëve, punëtorëve dhe pronarëve të tokave. Ato ditë, në thelb, lloji i të ardhurave që nxirrej – supozojmë një rentë nga toka – në vizionin e autorëve si Marksi apo Ricardo, të vendoste menjëherë në një kategori. Në këtë kuptim, pabarazia për ta nënkuptonte një pabarazi që varej nga lloji i të ardhurës që siguroje dhe është ndryshe nga pabarazia që perceptojmë sot.
Kur ka filluar pabarazia të jetë një element i fortë i politikës ekonomike? Kur kanë filluar qeveritë të kujdesen për pabarazinë si një subjekt i rëndësishëm i politikës ekonomike, profesor Milanoviç?
Ajo që qeveritë kanë filluar të bëjnë është marrja me varfërinë. Varfëria ka qenë gjithmnë një problem i madh: sepse kishte shumë njerëz të varfër dhe pse politikisht varfëria është një çështje e rëndësishme nëqoftëse dëshiron të kesh stabilitet. Historikisht, varfëria ishte e lidhur me institucionet “bamirëse” që mbi baza vullnetare shpërndanin lloje të ndryshme ndihmash ushqimore. Natyrisht, edhe kishat kanë pasur një rol të madh, jo vetëm kishat kristiane, por edhe institucionet fetare në vendet islamike. Është vetëm me shekullin e XIX, në shoqëritë moderne, që lufta ndaj varfërisë bëhet një çështje dhe, gradualisht, bëhen edhe tutelat për stabilitetin e të ardhurave në rast incidentesh në vendin e punës, papunësie, pleqërie, familje të mëdha në numër. Mbi këto baza u krijua welfare state. Do të thoja se pabarazia është luftuar gjithmonë në mënyrë indirekte, nuk ka qenë kurrë një objekt në vetëvete. Ka qenë një objekt indirekt me të cilin merreshe kur dëshiroje të ishe i sigurtë se kishte pak njerëz të varfër, se nuk kishte njerëz në varfëri ekstreme, sidomos kur ndodheshin në kushtet ku ishte e pamundur të punoje (për shembull, kur ishin të sëmurë). Në këtë kuptim, pabarazia mund të jetë bërë një çështje, por mjaft vomnë, në gjysmën e dytë e shekullit të XX.
Le të vijmë tek libri juaj “Capitalism, Alone”. Ju theksoni se bota, shoqëria, është qeverisur nga një sistem i vetëm ekonomik: kapitalizmi. Kur ka mbetur i vetëm kapitalizmi?
Unë theksoj se ekziston një sistem i vetëm ekonomik dhe ky sistem është kapitalizmi. Nuk është një pohim i vështirë për t’u kuptuar, sepse e dimë të gjithë që në vendet kapitaliste mënyra me të cilën prodhohet është njëlloj. Një çikë më kontradiktore është në fakt të pohosh se Kina është një vend kapitalist. E bëj këtë pohim mbi bazën e të dhënave empirike. Këto të dhëna tregojnë se:
– pjesa më e madhe e prodhimit kinez realizohet në sektorin privat;
– pjesa më e madhe e investimeve bëhen privatisht;
– pjesa më e madhe e krahut të punës ndodhet ose në sektorin privat, ose është e punësuar në mënyrë të pavarur.
Në rast se supozohet se Kina është një vend kapitalist, atëhere mund të thuhet se bota është bërë tërësisht kapitaliste në 20 – 30 vitet e fundit. Natyrisht, pjesë të tjera të botës që qenë socialiste (si Bashkimi Sovjetik, Rusia), sot janë kapitaliste. Bëhet fjalë për një zhvillim të vonshëm të historisë se 25 – 30 viteve të fundit.
Profesor Milanoviç, pse ka mbetur i vetëm kapitalizmi? Ka qenë për arësye politike apo për të tjera?
Ka mbetur i vetëm sepse natyrisht që nuk kishte konkurrentë të tjerë. Me fundin e socializmit, konkurrentët u zhdukën dhe, me transformimin e Kinës në një vend kapitalist, u zhduk edhe një konkurrent tjetër. Ja që kapitalizmi mbetet i vetëm. Nuk është ndonjë pohim kontradiktor, bazohet mbi të dhëna empirike. Nëqoftëse vështrohet përreth, vërehet se në botë nuk ka asnjë mënyrë tjetër organizimi të prodhimit përveç asaj kapitaliste. Mënyra e vetme për të mbështetut një pozicion ndryshe, siç e kam thënë më parë, është të konsiderohet Kina një vend jokapitalist. Empirikisht është e vështirë ta mbështesësh, mund ta bazohsh vetëm mbi faktin që partia qeverisëse në Kinë quhet “Parti Komuniste”, por, siç dihet, parti të ndryshme kanë emra të ndryshëm dhe nganjëherë emrat nuk kanë të bëjnë shumë me realitetin.
Në librin tuaj “Kapitalizmi kundër kapitalizmit”, ju e përshkruani një kapitalizëm si “kapitalizëm liberal” dhe tjetrin si “kapitalizëm politik”. I pari është kapitalizmi i vendeve perëndimore dhe i dyti kapitalizmi i vendeve lindore. A mund të na thoni se cila është domethënia që ju doni t’i atribuoni shprehjes “kapitalizëm liberal” dhe “kapitalizëm politik”? Nga vijnë përkufizimet “liberal” dhe “politik”?
Me “liberal” – siç mund ta kuptojnë me shpejtësi pjesa më e madhe e njerëzve – unë përdor një përkufizim të fjalës liberal. Jo në kuptimin e zakonshëm, por të atij që John Rawls e quante “liberal equality” (barazi liberale). Kështu që kapitalizëm “liberal” nënkupton një kapitalizëm që mundëson mobilitetin social dhe mundëson dy funksione të ndryshme: njëri është taksimi i trashëgimisë dhe tjetri arsimi publik. Këto dy forma që mund t’i quanim “me kufizim zë rolit të trashëgimisë” janë shumë të rëndësishme. Funksioni i parë (taksimi i trashëgimisë) e kufizon trashëgiminë nëpërmjet kapitalit financiar (bëhesh i pasur vetëm pse prindërit e tu janë të pasur); i dyti e kufizon trashëgiminë duke e bërë arsimin publik të aksesueshëm për të gjithë. Të dy këto funksione janë të rëndësishme. Ja çfarë nënkuptoj me kapitalizëm liberal, një kapitalizëm që mundëson mobilitetin social. Kapitalizmi politik është kapitalizmi që diferencohet nga ana politike, domethënë nga ana superstrukturore siç thonë marksistët; në kuptimin që nuk është demokratik, ka një parti të vetme dhe nuk ka zgjedhje të lira. Mbi bazën e rolit të shtetit, ka diferenca edhe ekonomike. Në kapitalizmin politik roli i shtetit është shumë i rëndësishëm dhe influencon, ndërhyn, me sferën ekonomike. Ka mundësi edhe më shumë, anipse diferenca nuk është aq e madhe sa dëshirohet të besohet, por ka mundësi më shumë se në një kapitalizëm liberal.
Ju thoni se të dy kapitalizmat janë të sëmurë nga diçka. Kapitalizmi liberal është i sëmura nga pabarazia, kurse ai politik është i sëmurë nga korrupsioni. Këto dy procese mund të arrijnë në një fund dhe të çojnë në shpërbërjen e kapitalizmit ose, sipas jush profesor Milanoviç, ekzistojnë mekanizma vetërregullimi për të ardhmen?
E vështirë të flasësh për të ardhmen. Libri thekson se vizionet që qenë në vitet ’90 qenë vizione të gabuara. Mjafton të mendosh për supozimet që u bënë atëhere rreth një lloj fundi të zhvillimit human në kapitalizmin liberal (shih Francis Fukuyama dhe fundin e historisë, shënimi im.). Në 30 vitet e fundit supozime të tilla kanë rezultuar të gabuara. Kështu, kemi sisteme të ndryshme politike të organizuara, por sigurisht është e pamundur të thuhet se kush do të mbizotërojë . së dyti, e gjej edhe tejet sempliciste, pasi mund të ketë një lloj të tretë zhvillimi në të ardhmen ose do të mund të kemi një konvergjencë të dy sistemeve të sotme. I referohem këtu mundësisë së konvergjencës duke theksuar se formimi i elitave në të dyja sistemet, dukshëm e ndryshme, mund të çojë në të njëjtin rezultat në një lloj sistemi liberal si Shtetet e Bashkuara. Mund të ketë një pushtet ekonomik të transformuar në pushtet politik. Me fjalë të tjera, mund të realizohet unifikimi i elitave, ekonomike dhe politike… Nga ana tjetër, në rastin e kapitalizmit politik, si Kina, edhe këtu mund të ndodhë unifikimi i elitave, por në këtë rast elita është politikisht e fuqishme dhe përdor pushtetin politik për të hyrë në pushtetin ekonomik.
Çfarë lloj politikash mund të vendosen në vendet perëndimore me “kapitalizëm liberal” për të luftuar pabarazitë? Në këto raste flitet për politike distributive dhe paradistributive. Çfarë nënkuptojnë, cilat janë diferencat, profesor Milanoviç?
Bëhet fjalë për politika të ndryshme, që nuk përjashtohen reciprokisht. Vendet nuk ndjekin domosodshmërisht një prej këtyre politikave duke e përjashtuar tjetrën. Zakonisht në ekonomite e avancuara politikat më të rëndësishme janë ato shpërndarëse. Po shpjegoj diferencën midis të dyjave. Politika e rishpërndarjes është një politikë që mundëson të bëhet “marketing”, ndodh përpara taksimit dhe transferimeve sociale. Më pas përdoret taksimi i drejtpërdrejtë dhe transferimet sociale (benefite për të papunët, çeqe familjare, pensione) për të rishpërndarë të ardhura. Kurse politika e parashpërndarjes ka një objektiv ndryshe. Objektivi i politikave parashpërndarëse është ai i uniformimit (bërjes të barabarta) i të ashtuquajturave “pajisje” ose “donacione”, domethënë që njerëzit dalin në treg me pasurinë njerëzore dhe resurset financiare të tyre. Objektivi është ai i garantimit të një aksesi të barabartë ndaj këtyre pasurive bërja e barabartë (equalize) edhe e shkatërrimit të këtyre aseteve. Nëqoftëse zbatohen këto veprime, atëhere sasia e politikave shpërndarëse nuk do të ishte e madhe. Kjo është diferenca midis të dy politikave. Mund të kihet një taksim relativisht i ulët dhe të transferimeve sociale edhe ktë relativisht të ulëta, në rast se ka një barazi mjaft të lart në terma të pajisjes me punë dhe kapital.
Profesor Milanoviç, praktikimi i politikave shpërndarëse apo para – shpërndarëse presupozon që qeveria të ketë një rol shumë aktiv në ekonomi. Është kjo që do të shikojmë në muajt e ardhshëm, një rol gjithnjë e më aktiv të qeverive për të frenuar këtë përhapje të pabarazive që kemi parë në vitet e fundit?
Një pyetje e mirë. Shikoni, për të luftuar pabarazinë, por edhe varfërinë, nuk ka instrument tjetër të rëndësishëm përveç qeverisë. Thjesht nuk ekziston një element tjetër. Dhe këtë e them për të shpjeguar se në realitet jam dakord me ata njerëz që mbështesin faktin se nuk ka një përgjegjësi sociale të bizneseve për t’u marrë me pabarazinë dhe varfërinë. Jam dakord, kohët e fundit kam lexuar edhe artikuj të mirë lidhur me temën. Roli i qeverisë është thjesht ai i miratimit të ligjeve dhe rregullave që mund të kufizojnë aftësinë e akumulimit të pasurive të mëdha apo transferimin e tyre gjeneratave të mëpasme. Nuk është diçka që mund të bëhet, për shembull, nga institucione bamirësie dhe nga vendime individuale. Efektet e këtyre vendimeve individuale janë shumë vogla po qe se i krahasojmë me rolin e qeverisë. Roli i qeverisë është absolutisht thelbësor. Është e gabuar të shikohet qeveria si diçka që qëndron jashtë nesh. Në thelb është një kontratë sociale, ne marrim pjesë në qeverisje si qytetarë. Nuk ka asnjë institucion tjetër – përjashto qeverinë – që mund të realizojë një politikë rishpërndarjeje. Në realitet bëhet fjalë pikërisht për një prej funksioneve kyç të saj… qeveria është institucioni që ka monopolin mbi pushtetin dhe është edhe institucioni i vetëm që ka monopolin mbi të ardhurat tona (natyrisht, nëpërmjet taksave).
Profesor Milanoviç, 40 vite më parë kthesa neoliberale shpërtheu si një forcë revolucionare. Reagan dhe Thatcher janë aktorët kryesorë të këtij revolucioni, a mendoni se sot kemi arritur në një tjetër pikë kthese, se jemi në përfundimin e këtij rrugëtimi të nisur 40 vite më parë, edhe prej efekteve negative të ushtruara nga pandemia?
Jam dakord lidhur me këtë pikë. Nëse lexoni se çfarë është shkruar nga drejtori i “Financial Times”, domethënë që neoliberizmi ka mbaruar, atëhere praktikisht mund të mendohet se ky është rasti, duke parë se ata se ata e kanë mbështetur neoliberizmin prej shumë kohësh. Realisht, mendoj se pika e kthesës ka qenë kriza financiare e 2007 – 2008. Kriza e sotme është pazakontë, pasi në vetëvete nuk është krizë ekonomike. Ka ndodhur për shkak të një ngjarjeje të jashtme që ka bërë të bjerë ndjeshëm ekonomia. Mendoj se kriza financiare ka qenë më influente në arritjen e këtij ndryshimi ideologjik (fundin e neoliberizmit, shënimi im.). Në ndryshim nga revolucioni i Reagan dhe Thatcher, ky ndryshim është shumë më i nëndheshëm. Me fjalë të tjera, në rastin e Thatcher e Reagan kishte një pikë shumë të qartë, deri të natyrshme, në vitin 1979 apo në 1980, domethënë se politika ekonomike (apo politika të tjera) duhej të modifikohej. Sot refuzimi ideologjik i neoliberizmit është shumë më i nëndheshëm dhe nuk ndiqet nga asnjë lloj politike realisht ndryshe. Në realitet, ajo që ka qenë e dukshme midis viteve 2008 dhe 2018 është se në asnjë vend nuk kemi pasur një ndryshim substancial në politikë, pavarësisht krizës ideologjike të neoliberizmit. Është shumë ndryshe nga sa ka ndodhur në vitet ’80.
Një pyetje lidhur me zgjedhjet, fitoren e Biden, profesor Milanoviç. Çfarë parashikoni se mund tl ndodhë, çfarë lloj ndryshimesh do të ketë në Shtetet e Bashkuara. Gjatë fushatës elektorale disa eksponentë të Partisë Demokrate kanë folur për nevojën e kthimit prapa në normalitet. Çfarë mendoni?
E quajnë normalitet, pasi mendoj se është më e parashikueshmja, duke parë sjelljet individuale të Presidentit. Nuk mendoj se vitet midis 2008 dhe 2016 kanë qenë kushedi se çfarë normalë, duke pasur parasysh faktin se qenë vitet e krizës financiare globale, vitet në të cilat klasa e mesme e Shteteve të Bashkuara nuk ka pasur kurrfarë rritjeje të së ardhurës reale. Edhe sikur të duhej të kthehej prapa në këtë lloj normaliteti, nuk mendoj se ky është në vetëvete një normalitet i dëshirueshëm. Veç kësaj, ajo që njerëzit harrojnë është se ky lloj normaliteti është ajo që ka premtuar ardhja e Trump. Nuk është si virusi, që vjen në mënyrë eksogjene, Donald Trump nuk vjen nga ndonjë planet tjetër. Ka ardhur nga brendësia e kësaj bote të veçantë politike dhe ekonomike, si edhe është brenda këtij sistemi që ka fituar zgjedhjet dhe brenda këtij sistemi ai ka gjetur mbi 70 milion njerëz që në Shtetet e Bashkuara kanë votuar për të. Jam shumë skeptik lidhur me atë se çfarë do të thoshte ky kthim në normalitet.
Në të kundërt, cilat janë ndryshimet kryesore për të cilat kanë nevojë Shtetet e Bashkuara?
Mendoj se në sektorin ekonomik pjesa më e madhe e njerëzve vlerëson se ekziston nevoja për ndryshime mjaft të mëdha dhe të vështira për t’u realizuar. Shkohet nga një taksim i ndryshëm ndaj formave të ndryshme të të ardhurave, kuota marxhinale më të larta (që natyrisht ekzistonin në të kaluarën, por tani jo më), ndryshime në arsim, në infrastruktura, ndryshime për atë që quhet Green New Deal. Bëhet fjalë për çështje që kërkojnë një sasi të madhe fondesh dhe vendimesh politike. Mendoj se asnjëra prej këtyre ka mundësi që do të ndodhë në katër vitet e ardhshme. Në thelb o të kemi një qeveri më të qëndrueshme në majat e administratës, ndërsa gjithçka tjetër do të jetë pakashumë njëlloj.
Pyetja e fundit, profesor Milanoviç. Për sa kohë do të mbesë i vetëm kapitalizmi?
Shikoni, nuk kemi në horizont alternativa të qarta. Sikur të kishim pasur, do të mund t’i diskutonim. Në fillim të bisedës tonë kam cituar Pareto. Pareto ishte antisocialist, antikomunist dhe, kur shkroi kundër socializmit dhe komunizmit ekzistonin alternativa shumë të qarta dhe mjaft të përkufizuara. Natyrisht, disa vinin direkt nga Marksi, por jo vetëm. Social – demokracia e atyre kohëve ishte e ndarë midis një komponenteje të majtë dhe një tjetre më pak të majtë. Gjithsesi, bëhej fjalë për alternativa të qarta. Sot nuk e kemi një alternativë që mund të konsiderohet e ngjashme me socializmin siç ishte socializmi në fillimin e shekullit të XX. Kështu, nëqoftëse nuk e kemi një alternativë dhe shikojmë në çka ndodh sot…. Hëm, e kuptojmë se ajo që ndodh sot është diçka që do të zgjasë edhe për shumë kohë.
(nga Radio Popolare)
Përgatiti
ARMIN TIRANA
